مقیاس ارزشیابی هوش حسی حرکتی کودک

مقدمه

مقیاسهای شناخته شده ای که با عنوان تستهای نوزادان یا کودکان شیر خوار وجود دارند (و از نمونه های بارز آنها مقیاس "گزل" در آمریکا و مقیاسی " برونه لزین" در فرانسه است، فقط امکان ارزشیابی کلی تحول روانی - حرکتی کودکان (بهرۀ تحول کلی) و تکامل آنان را در چهار زمینۀ تحول وضعی، هماهنگی چشمی حرکتی، زبان و جامعه طلبی فراهم می سازند.

اما در این گونه مقیاسها جای تحلیل مکانیزمهای عقلی، به معنای دقیق کلمه، خالی است. با توجه به این زاویه است که در اثر حاضر، بر مبنای داده ها و یافته های آثار "پیاژه"، مقیاسی که در آن کمبود یاد شده رفع گردیده، پی ریزی شده است.

نیاز به تنظیم دقیقتری از آزمونهایی که " پیاژه" برای وارسی فرضیه های خود دربارۀ نخستین مراحل سازشهای حسی حرکتی برمبنای مشاهدۀ کودکان، ابداع کرده، در سالهای اخیر به شدت محسوس بوده است. توجه عده زیادی ازمحققان بیش از پیش به بررسی نخستین مراحل تحول کودک جلب گردیده و در این راه بررسی نظریه های "پیاژه" مبنای محکمی برای مشاهدات تجربی قابل وارسی، قرار گرفته اند. مثلاًَ می دانیم که دردانشگاه "مونترال" مطالعه ای که از چندین نظر با اثری که در اینجا ارائه داده می شود مشابه است، توسط "گوئن دکاری" به انجام رسیده، در آن مراحل کشف دوام پذیری تدریجی شئ مورد نظر قرارگرفته است و در یک مجموعۀ پژوهشی دربارۀ زمینۀ عاطفی کودک جای دارد.

همچنین "از گیریس" و " هانت" سعی کرده اند مقیاسی برای خردسالان تهیه کنند که در آن مشاهدات "پیاژه" دربارۀ پیگیری دیداری و دوام پذیری تدریجی شئ، هماهنگی چشمی حرکتی و استفاده از ابزار، تحول روان بنه ها در رابطه با اشیاء ساخته شدن شئ در فضا، پیشرفت در زمینۀ تقلید و ظهور مفهوم علیت مبنای کار قرار گرفته اند وودوارد و استرن توالی مراحل را در 247 کودک 2 تا 18 ماهه وارسی کرده اند. "اسکالونا" و "کرمن" در چارچوب یک برنامۀ پژوهشی دربارۀ کنشهای حسی حرکتی و کنشهای عمومی " من"، اثری زیر عنوان اعتبار فرضیه های پیاژه دربارۀ تحول هوشی حسی حرکتی ارائه داده اند. همۀ این اقدامات گوناگون برپایۀ مطالعۀ نظریه هایی است که توسط "پیاژه" در کتابهای مبنای هوش در کودک و ساختمان واقعیت در کودک و " بازی، تقلید و خواب دیده ها" ترسیم گردیده اند.

* * * * *

می دانیم که از نظر "پیاژه"، هوش اساساً دارای ماهیت عملیاتی است.کنش هوش، اثر گذاردن در موادّی است که دربارۀ آنها به عمل می پردازد، بسیج کردن وتغییر دادن آنهاست چه برای شناختن اشیاء باید آنها را تجزیه و از نو ترکیب کرد.

در بررسی هوش به اعتباری دو دورۀ بزرگ را از یکدیگر متمایز می سازند: دورۀ قبل و دورۀ بعد از تشکیل کنش رمزی (یا نمادی). کنش رمزی یا نمادی بین 16 و 20 ماهگی به ظهور می رسد. دورۀ اول دوره ای است که "پیاژه" آن را دورۀ هوش حسی - حرکتی می نامد. هوش حسی - حرکتی ظرفیت حل مسائل براساس فعالیتهایی است که در آنها به خصوص ادراک، بازخوردهای بدنی (تنود) و حرکات، بدون یادآوریهای رمزی (قبل از پدید آیی تکلم) به کار می افتند. در این دوره ای که حسی حرکتی نام دارد کودک متدرجاً اشیاء را با اعمال در رابطه می گذارد و در این روابط، هدفها را از وسایل متمایز می سازد، و با اعمال عمدی و به کار بستن روشهای استنباطی متوجه نتایج به دست آمده می گردد.

در توصیف مراحلی که کودک در این راه طی می کند، دربارۀ مهمترین جنبه های سازشهای حسی حرکتی تأکید شده است. این جنبه ها عبارتند از: در رابطه گذاردن عناصری که کودک دربارۀ آنها به عمل می پردازد (تمایز بین وسیله و هدف)، هماهنگی روان بنه ها (جستجوی نتیجه ای که باید به دست آید)، هشیارشدن نسبت به جهت عمل یا تمایل (تعمد در عمل). البته این هشیاری خود تابع اعمال واسطه ای است که برای تحقق عمل اصلی ضرورت پیدا کرده اند.

در ترسیم مراحل، دو مرحلۀ اول که نشان دهندۀ آغاز هوش حسی حرکتی هستند، فقط به منظور یادآوری ذکر می شوند. آزمونهائی که این دو مرحله را ترسیم می نمایند در این مقیاس وجود ندارد چه کاربرد آنها از مرحلۀ سوم آغاز می شود؛ یعنی از زمانی که کودک به هماهنگی دیدن و گرفتن درحد کافی نایل آمده، مقدمات نشستن کامل برای او فراهم شده است و بدین ترتیب می توان محرکها را در موقعیتهای یکسان به او ارائه کرد....

نکاتی دربارۀ ردیفهای آزمایش مقیاس هوش حسی حرکتی کودک

1- انتخاب آزمونها

تمام آزمونهایی که در این مقیاس پیشنهاد شده اند (به استثنای آزمون مربوط به ردیف " ترکیب اشیاء"، یعنی آخرین ردیف که در بخش سوم شرح داده شده است) در دو کتاب "مبنای هوش در کودک" و "ساختمان واقعیت در کودک" وجود دارند. تغییراتی که در مورد مشاهدات "پیاژه" در اینجا به عمل آمده، فقط در حد انتخاب لوازم مورد استفاده است.سعی شده است براساس این مشاهدات، موادی ساخته شوند که خاص ساختهای عقلی مخصوص هر مرحله باشند، و در عین حال، ضوابط آغاز و اتمام یک مرحله رعایت شده باشند. به همین دلیل است که در اغلب موارد دو مادّه (و به ندرت یک یا سه مادّه) برای هر مرحله داریم.

2-توجیه انتخاب آزمونها

همانطور که قبلاً خاطر نشان گردید (ر.ک.مقدمه)، هدف این بررسی تعریف مکانیزمهای عقلی است که در تحول هوش حسی حرکتی در کارند، بدون آنکه در هر حال بر مسائل مربوط به ساختن شدن مفهوم شی، که با ایجاد روابطی فضایی همبسته است، تکیه شده باشد، و یا مورد روابط زمانی و علّی، که به طور همزمان توسط کودک مورد آزمایش قرار گرفته اند، تأکید به عمل آمده باشد.

1-ارائۀ ردیفهای آزمایش

این مقیاس، در چشم اندازی که به آن اشاره شد، فقط چهار ردیف از آزمونهای بررسی شده را در نظر می گیرد، آزمونهایی که به موضوعات زیرمربوط می شوند.

یک : جستجوی شئ مفقود (رفتارهای حذف موانع، پرده های محکم یا پارچه ای).

دو : کاربست واسطه ها

می دانیم که پیاژه در کتاب مبنای هوش در کودک چهارمین مرحلۀ هوشی حسی - حرکتی به معنای اخص کلمه را در سازش یافتن عمدی و هماهنگیهای اعمال می داند، هماهنگیهای اعمالی که از طریق تعداد واسطه هایی که بین محرّک عمل و نتیجۀ آن قرار می گیرند، تحقق می پذیرند. در این ردیف به جای آنکه مانند ردیف قبلی، حذف موانع در کار باشد، واسطه های مختلفی به کودک به عنوان وسایلی برای به دست آوردن اسباب بازی مورد علاقه اش پیشنهاد شده اند. سه نوع رفتار مورد بررسی قرار گرفته اند که دو نوع آنها مربوط به کاربست امتداد یا دنبالۀ شئ (ریسمان یا تکیه گاه) اند و سومی به ابزار (شن کش و تیره چوب) مربوط می شود.

سه : اکتشافات اشیاء (آینه و قوطی).

چهار : و بالاخره ترکیبهای اشیاء (لوله و شن کش، لوله و زنجیر).

4- توازی ردیفها

از هنگامی که تحول حرکتی کودک اجازه دهد که به انجام این تجارب در موقعیت مشابه (تسلط در نشستن، در گرفتن) اقدام گردد، مشاهدات دربارۀ تحول مکانیزمهای عقلی، در گذار ازمرحلۀ سه به مرحلۀ شش به عمل می آید. در آغازِ این پژوهش کوشش به عمل آمده است تا ردیفهایی موازی، که تحول این مراحل را در تمام موقعیتهای پیشنهاد شده در نظر می گیرند؛ اما در عمل به کاربستن پاره ای از آزمونها در شرایطی که دقیقاً مقایسه باشند، مشکل جلوه گر شدند. پس از توازی ردیفها همواره ملحوظ نبوده است. پاره ای از ردیفها معرف رفتارهایی هستند که از مرحلۀ سوم تا مرحلۀ شششم ادامه دارند :

- در مورد جستجوی شئ مفقود (رفتار بر پایۀ حذف پرده یا مانع)

- در مورد کاربست واسطه ها (رفتار با توسل به تکیه گاه)

- در مورد اکتشاف اشیاء (آینه و قوطی)

یکی از ردیفها مادّه ای ندارد که از حد مرحلۀ پنجم فراتر رود :

- کاربست واسطه ها (رفتار کشیدن ریمان)

پاره ای از رفتارها که دیرتر آشکار می شوند، از این قرارند :

- کاربست واسطه ها از پایان مرحلۀ چهارم (در رفتار مربوط به شن کش) و در پایان مرحلۀ پنجم (در رفتار مربوط به تیره چوب)

- ترکیب اشیاء (لوله و شن کش، لوله و زنجیرک) تنها در پایان مرحلۀ پنجم بروز می کند.

5- تفاوت در ترکیب ردیفها

کلیۀ مواد پیشنهاد شده برای مشخص کردن رفتارهایی که بر حسب مراحل درجه بندی گردیده اند در نظر گرفته شده اند. مع ذلک دو نوع آزمون پیش بینی شده اند.

یک : لوازم و موقعیت در یک ردیف کامل یکسان اند، آن وقت است که مقام رفتار ارتجالی کودک در سلسله مراتب طرازهای رفتار مشخص می شود. این وضع برای اکتشاف اشیاء (آینه و قوطی)، کاربست واسطه ها با ابراز (شن کش و تیره چوب) و ترکیب اشیاء (لوله و شن کش، لوله و زنجیرک)، صادق است.

دو : لوازم و موقعیت در داخل هر ردیف تغییر می کند :

در این صورت با مطرح کردن وظایف بیش از پیش پیچیده است که مکانیزمهای خاص هرمرحله به کار می افتند. این وضع در جستجوی شئ مفقود (پرده ها یا موانع) و در کاربست واسطه ها (ریسمان و تکیه گاهها) صادق است.

...